Bu yazıda, çatışma çözümünde kullanılan temel analiz araçlarına odaklanarak, bu araçların çatışmaların anlaşılması ve çözümlenmesindeki önemini ele alıyoruz. Çatışmaların karmaşık yapıları, taraflar arasındaki ilişkilerin derinlemesine incelenmesini gerektirir. Bu nedenle, çatışmaların kökenleri, dinamikleri ve tarafların ihtiyaçlarını anlamak için kullanılan araçların neden kritik bir rol oynadığını keşfedeceğiz. Ayrıca, bu araçların hem sahada hem de günlük yaşamda nasıl uygulanabileceğine dair pratik örnekler sunacağız.
Çatışma analizi araçlarından ve bu araçlarla gerçekleştirilen analiz süreçlerinden bahsetmeden önce, çatışmanın ne olduğunu hatırlamak yerinde olacaktır. İlk yazılarımızda da bahsettiğimiz üzere, çatışma, “birbirleriyle bir şekilde bağlı olan insanların aralarında bir şeyin uygun olmadığını, denk düşmediğini algılamalarına dayalı bir etkileşimdir.”
Bu tür bir etkileşimin doğasını, hangi süreçlerden geldiğini, hangi kaynaklardan beslendiğini ve kimler arasında gerçekleştiğini anlamak son derece önemlidir. Bir başka ifadeyle, var olan çatışmayı tam olarak kavrayabilmek için çatışmanın kaynakları, aktörleri (tarafları) ve dinamikleri sistematik bir biçimde incelenmelidir. İşte tam bu noktada çatışma analizi süreci devreye girer.
Peki Nedir Bu Çatışma Analizi?
Çatışmalar, her ne kadar basit bir şekilde ifade edilmeye çalışılsalar da aslında birçok dinamikten etkilenen girift ve karmaşık yapılar olabilmektedirler. Özellikle, çok taraflı ve/veya sürecin bir zamana yayıldığı çatışmalarda bu daha belirgin hale gelir. Bu noktada, çatışmanın karmaşık doğasını anlamlandırmak ve dikkatimizi çatışmanın bizim için gerekli boyutlarına odaklamak için çatışma analizinden yararlanırız. Çatışma analizi, mevcut çatışmanın sadece nesnel bir şekilde anlaşılmasını sağlamaz; aynı zamanda çatışma içerisindeki tarafların öznel algılarını da şeffaf hale getirir. Böylece, çatışmaya sebep olan durumlar net bir şekilde görünür hale gelir, ve üzerinde düşünülmesi kolaylaşır.
Tıpkı çatışmalar gibi, çatışma analizi araçları da farklı dünya görüşlerinden etkilenir. Çağdaş çatışma analizi, çatışma önleme, barış inşası, kalkınma işbirliği ve insani yardım başta olmak üzere çatışmayla ilgili diğer geniş alanların evriminden doğmuştur. Bu süreçte, Harvard Yaklaşımı, Temel İhtiyaç Teorisi ve Çatışma Dönüşümü yaklaşımları sıklıkla kullanılmaktadır.
Harvard yaklaşımı: “Masanın etrafındakiler yerine masanın üstündeki soruna odaklanmayı” ileri sürer. Bu da şu anlama gelmektedir: Çatışmalar, aktörlerden ve pozisyonlardan ziyade çıkarlara odaklanarak, tüm taraflar için ortak kabul gören kriterler yaratarak sağlıklı bir şekilde çözülebilir.
Temel İhtiyaç Teorisi: Çatışmaların çözülebilmesi için tarafların temel ihtiyaçların anlaşılabilmesi ve analiz edilmesinin önemli olduğunu savunur.
Çatışma Dönüşümü: Taraflar arasında oluşabilecek farklı algılara ve gerçekliğin inşa edildiği sosyal ve kültürel bağlama vurgu yaparak, yapıcı bir çatışma dönüşümünün, tüm tarafları güçlendirmeyi ve aktörler arasında tanınmayı desteklemesi gerektiğini savunur.
Sizlerin de fark edeceği üzere, bu yaklaşımların birbirlerini besleyen ve destekleyen yönleri vardır. Bu nedenle, birçok çatışmalı sürecin çözümünde birlikte ele alınabilirler. Bu açıklamalardan hareketle aşağıda paylaştığımız çatışma analizi araçlarının bu yaklaşımlardan nasıl ve ne ölçüde etkilendiklerini kolaylıkla fark edeceksiniz.
Hangi araçlar?
Çatışma analizi konusunda araştırma yaptığınızda karşınıza birçok analiz aracının çıktığını göreceksiniz. Ancak biz bu yazıda, eğitimlerimizde ve bireysel yaşamlarımızda sıklıkla kullandığımız üç analiz aracından bahsedeceğiz: Çatışma Ağacı, Soğan Analizi ve Çatışmayı Haritalandırma. Bu araçlar, bireysel olarak kullanılabileceği gibi, çatışmayı yaşayan taraflar tarafından birlikte de uygulanabilir. Böyle durumlarda, bir arabulucunun yardımıyla kullanılması yaygındır.
Bu araçları kısaca özetlemek gerekirse:
Çatışma Ağacı: Çatışmanın neden ve sonuçlarına odaklanır. Bu araç bir ağacın kökleri, gövdesi, dalları ve meyveleri ile çatışmanın neden sonuç ilişkisi bağlamındaki benzerliği kullanır. Çatışmanın beslendiği kaynaklar (kökler) ve yarattığı sonuçlar (dallar ve meyveler/yapraklar) bu analizle belirlenir.. Ağacın gövdesi ise çatışmanın tanımlandığı yerdir. Belki tanıma ne gerek var diye düşünebilirsiniz, ancak birçok çatışmada, tarafların aynı çatışmayı farklı şekillerde tanımladıkları nedeniyle bu tanımlama önemlidir. Bu analiz aracı sayesinde taraflar; çatışmanın tanımı, kaynakları ve sonuçları konularında birlikte tartışmış ve netlik kazanmış olurlar.
Soğan Analizi: Çatışma içerisindeki tarafların pozisyonlarına (birbirlerini nasıl görüyorlar?), çıkarlarına (ne istiyorlar?) ve ihtiyaçlarına (gerçek ihtiyaçları ne?) odaklanır. Soğanın iç içe geçen katmanlı yapısından esinlenerek isimlendirilmiş ve oluşturulmuş bir araçtır. Soğanın en dış katmanını “pozisyonlar” oluştururken, ortadaki “cücüğü” (merkezi) ise “ihtiyaçlar” temsil eder. Arada kalan bölge ise “çıkarları” simgeler. Burada önemli olan, tarafların pozisyonlarını çıkarlardan ve ihtiyaçlardan ayırarak, gerçek ihtiyaçları saptamaktır. Birçok çatışma çözümü teorisyeni, çatışma çözümü sürecinde, ihtiyaçların karşılanması gerektiğini ve müzakere edilemez olduğunu ancak bunların nasıl karşılanabileceğinin müzakere edilebilir olduğunu vurgular.
Burada bir diğer nokta da şudur ki; taraflar arasındaki farklılıklar ve kutuplaşma ne kadar büyükse “pozisyonda kalmaları” da o kadar artar ve çıkarların ve ihtiyaçların saptanması zorlaşır.
Çatışmayı Haritalandırma: Çatışma içerisindeki tarafların ilişkilerine odaklanır. Çizgi ve işaretlerin dilini kullanarak, temel tarafları belirler ve bu taraflar arasındaki ilişkiyi görselleştirir. Eğer mevcutsa, daha az öneme sahip taraflar veya destekçiler de eklenerek, çatışmaya dahil olan tüm tarafların görünür olmasını sağlanır. Bu analiz aracı, özellikle çok taraflı ve karmaşık çatışmalarda, hem temel tarafların belirlenmesi hem de tarafların birbirleriyle ilişkileri üzerinden görüşmelerin hangi aşamalarda kimlerle yapılabileceğini saptamak için yardımcı olur.
Peki Kimlerle ve Nasıl Kullanılırlar?
Çatışma analizi araçları bireysel olarak veya bir grup içinde katılımcı bir şekilde kullanılabilir. Çatışmayı yaşayan taraflar birlikte kullanabileceği gibi, bir arabulucu ya da kolaylaştırıcı desteği ile de kullanılabilir. Özellikle tarafların birbirlerini algılamalarında farklılıklar varsa, çatışmanın dinamikleri elverdiği ölçüde, bu araçların tüm taraflarla birlikte uygulaması, onların birbirleriyle ilgili algılarının dönüşümüne ve dolayısıyla çatışmanın dönüşümüne yardımcı olabilir.
Kullanım aşaması açısından bakıldığında; genellikle, çatışma çözümü için masaya oturma (müzakereler) öncesinde, çatışmanın tam olarak anlaşılabilmesi adına kullanıldığını söyleyebiliriz. Ancak gerektiğinde müzakereler esnasında veya anlaşmaya varıldıysa sonraki sürecin takibi için de kullanılabilirler.
Bununla birlikte çatışma analizi araçları; çatışmanın profilini, nedenlerini, aktörlerini ve dinamiklerini sistematik olarak incelediği için kalkınma, insani yardım ve barış inşası kuruluşlarının içinde çalıştıkları bağlamı ve bu bağlamdaki rollerini daha iyi anlamalarına yardımcı olabilir ve dolayısıyla bu kapsamda da uygulanabilmektedir.
Ek olarak, sahada yaptığımız çalışmalardan aldığımız geri dönüşler, çatışma analizi araçlarının hem kurum içi ekip çalışmalarında (örneğin bir projeyi geliştirirken mevcut ihtiyacın, hedef grupların, yarattığı sonuçların anlaşılması için ya da bir politika belgesi oluştururken) hem de bireysel seviyelerde (örneğin, eşler arasındaki uyuşmazlıkların çözümünde) etkili bir şekilde kullanılabileceğini gösteriyor. Bunlara ek olarak, ulusal ve uluslararası düzeyde kullanım örnekleri de mevcut, ancak bu yazıda daha çok günlük hayattan örnekler vermeyi amaçladık.
Tüm bu uygulamaları gerçekleştirebilmek için ihtiyacınız olan tek şey kağıt-kalem, belki bir tahta... Ardından, çatışmanın ihtiyacına göre hangi araç ya da araçlar kullanılacaksa, yukarıda anlatıldığı gibi çizilip, detaylandırılarak tartışılabilir ve sonrasında çözüm adımları belirlenebilmektedir.
Özetle
Çatışma analizi aşağıdakilere yardımcı olacaktır:
Var olan çatışmanın taraflarının, sebeplerinin ve dinamiklerinin sistematik olarak anlaşılmasına (planlama),
Çözüm için gerekli müdahalelerin tanımlanmasına ve varsa hem yeni hem de önceden tanımlanmış müdahalelerin yeniden gözden geçirilmesine (planlama ve uygulama),
Müdahalelerin ve içinde bulundukları çatışma dinamiklerinin etkileşiminin ölçülmesine (anlaşma sonrası, izleme ve değerlendirme aşaması)
Gönderimizi okuduğunuz için teşekkür ederiz! Conflictus olarak, geri bildirimlerinizi ve görüşlerinizi merakla bekliyoruz.
Dilara Gök
Conflictus Uyuşmazlık Çözümü Eğitim ve Danışmanlık
🔗 Çalışmalarımız hakkında daha fazla bilgi edinin: https://www.conflictus.co
📧 Bize ulaşın: info@conflictus.co
Conflict Analysis Tools, SDC, Copret, Dec 2005
Conflict-sensitive approaches to development, humanitarian assistance and peace building: tools for peace and conflict impact assessment | Chapter 2, Saferworld, https://www.saferworld-global.org/resources/search
Conflict Analyis Handbook, United Nations System Staff College (UNSSC), 2016
Folger, J.P., Poole, M.S., & Stutman, R.K. (2012). Working Through Conflict: Strategies for Relationships, Groups, and Organizations. Pearson.
Comments